Άρθρο του εξωτερικού συνεργάτη, Εμμανουήλ Πανανά

2021, το έτος ορόσημο που σηματοδοτεί την επέτειο των διακοσίων χρόνων από την έναρξη της Επανάστασης του 1821 η κατάληξη της οποίας έμελλε να αποτελέσει την πραγμάτωση των, σχεδόν τετρακοσίων ετών, εθνοαπελευθερωτικών προσπαθειών για την επίτευξη της πολυπόθητης Ελευθερίας. Διανύοντας την περίοδο αυτή των εορτασμών και αξιολόγησης του παρελθόντος, περισυλλογής του παρόντος και σχεδιασμού του μέλλοντος, παρατηρούμε, κατά την διάρκεια των αφιερωμάτων, των εκδηλώσεων και των λοιπών ενεργειών που διαδραματίζονται τόσο στην Ελλάδα, όσο και σε ολόκληρο τον υπόλοιπο κόσμο, οπουδήποτε υφίστανται ελληνικές κοινότητες και φιλέλληνες να αναδεικνύονται λεπτομερώς ποικίλες πτυχές που συναποτελούν το ελληνικό έθνος.

Παρόλα αυτά, υπάρχει μία περίπτωση που φαινόταν να φθίνει μέχρι πολύ πρόσφατα, σαν να είχε ξεχαστεί και σίγουρα παραμεληθεί. Η περίπτωση αυτή αφορά τους Έλληνες της Κάτω Ιταλίας.

Οι Έλληνες της Κάτω Ιταλίας, Γκρίκο ή Γραικάνοι, όπως αποκαλούν οι ίδιοι τους εαυτούς τους και διακρίνονται από τους υπόλοιπους κατοίκους της Ιταλίας, αποτελούν, ίσως, την λιγότερο γνωστή, για τους περισσότερους πολίτες του ελληνικού κράτους, αναγνωρισμένη ελληνική μειονότητα του κόσμου.  Σχεδόν ογδόντα χωριά και περίπου ογδόντα χιλιάδες άνθρωποι από τις επαρχίες της Καλαβρίας, της Απουλίας, της χερσονήσου του Σαλέντο και της Σικελίας βρίσκονται μέχρι και σήμερα σε μέρη με πλούσια και μακραίωνη ιστορία, κατοικώντας τα εδάφη και μιλώντας την γλώσσα των προγόνων τους εδώ και πολλούς αιώνες, παρά τις αλλαγές και τις εξελίξεις που έχουν επέλθει κατά την διάρκεια της ανθρώπινης ιστορίας.

Η ιστορία των Γκρίκο ξεκινάει από αρκετά παλιά, με τους αποικισμούς των ελληνικών πόλεων κρατών κατά την διάρκεια του 8ου και 7ου αιώνα π.Χ. που δημιούργησαν την ονομαστή Μεγάλη Ελλάδα. Έπειτα, περνάει στα στρατιωτικά Θέματα της Ανατολικής Ρωμαϊκής (Βυζαντινής) Αυτοκρατορίας. Στην πορεία, η θρησκευτική και πολιτισμική τους συνείδηση αποτέλεσε το μήλον της έριδος μεταξύ Ορθόδοξης και Καθολικής εκκλησίας ειδικά την περίοδο του σχίσματος του 1054 με αποτέλεσμα την δημιουργία της ελληνοκαθολικής εκκλησίας και της ελληνικής καθολικής ταυτότητας, μίας  ιδιόμορφης, πολύ ενδιαφέρουσας και πλούσιας πολιτισμικής ταυτότητας.

Επίσης, την περίοδο του 15ου αιώνα μ.Χ. η μετανάστευση πολλών κατοίκων του ελλαδικού χώρου και της Κωνσταντινούπολης, έπειτα από την οθωμανική κατάκτηση αποτέλεσε κύριο έναυσμα για την έναρξη της περιόδου της Αναγέννησης για την κοινότητα των Ελλήνων της Κάτω Ιταλίας, γεγονός που συνέβαλε στην διατήρηση, μέχρι τις μέρες μας, της διακριτής ελληνικής ταυτότητας, σε σχέση με τους υπόλοιπους κατοίκους της νότιας Ιταλίας, ειδικά σε μια περίοδο που το μεγαλύτερο μέρος των Ελλήνων της περιοχής νότια της Νάπολης είχε υιοθετήσει την λατινική και μετέπειτα ιταλική ταυτότητα.

Κατά την περίοδο της νεωτερικότητας με την εμφάνιση των εθνών κρατών παρατηρείται η, όπως και σε πολλούς άλλους πληθυσμούς της ευρωπαϊκής ηπείρου, η εθνική αφύπνιση των Γκρίκο, η οποία ξεκίνησε από την περιοχή της Grecia Salentina στην επαρχία της Απουλίας και πιο συγκεκριμένα από το χωριό Calimera («Καλημέρα») κοντά στην πόλη του Lecce και τις προσπάθειες του Vito Domenico Palumbo αλλά και του Γερμανού φιλόλογου και γλωσσολόγου Gerhard Rohlfs, για την διατήρηση, ανάδειξη και καταγραφή της Γραικανικής ή αλλιώς Καλαβριακής διαλέκτου, των ηθών και των λαϊκών παραδόσεων. Τέλος, σημαντικό υπήρξε και το έργο του καθηγητή Ernesto Aprile, επίσης από το χωριό Calimera που συνέβαλε, μέχρι τον θάνατο του το 2008.

Παρά τις προσπάθειες αυτές των αρχών του 20ου αιώνα παρατηρήθηκε μία παραμέληση και λησμονιά από τις επίσημες αρχές του ελληνικού κράτους για πολλές δεκαετίες. Ιδιαίτερος κίνδυνος εμφανίστηκε τόσο κατά τις δεκαετίες του 1930 και του 1940, όσο και την επαύριον της λήξης  του πολέμου για πλήρη ιταλοποίηση των Γραικανικών χωριών, αντιξοότητα την οποία κατάφερε και αντιμετώπισε το πνεύμα των Κατωιταλιωτών οδηγώντας σε μία πολιτιστική ακμή, ιδιαίτερα τις τελευταίες δεκαετίες μέσω της ηχογράφησης παραδοσιακών τραγουδιών ή την δημιουργία νέων από συγκροτήματα από την Ελλάδα και την Κάτω Ιταλία, την καταγραφή ποιημάτων και λοιπών έντεχνων έργων και την έλευση αρκετών Ελλήνων από την ηπειρωτική Ελλάδα, ειδικά καθηγητών που αναλαμβάνουν την διδασκαλία της νέας ελληνικής στις νεότερες γενιές, όσο και εμπόρων και επιχειρηματιών που επιδιώκουν την διασύνδεση της Κάτω Ιταλίας με το ελληνικό κράτος.

Χρονιά ορόσημο για τους Γραικάνους υπήρξαν το έτος 1999, κατά το οποίο η ιταλική Βουλή αναγνώρισε επίσημα ως ελληνική εθνική και γλωσσική μειονότητα την Γραικανική κοινότητα του Σαλέντο (“Grecia Salentina”). Επιπρόσθετα, η Γραικανική διάλεκτος άρχισε να αποτελεί ξανά κομμάτι της επίσημης διδασκαλίας στα σχολεία της περιοχής.

Αρκετές είναι οι προσπάθειες που γίνονται πλέον, ειδικά σε πολιτιστικό επίπεδο για την διάσωση της διαλέκτου. Όμως, υπάρχουν πολλά ακόμα που πρέπει να γίνουν, ιδιαίτερα από την πλευρά του ελληνικού κράτους, προκειμένου να κρατηθεί ζωντανή η Γραικανική ταυτότητα και να μεταλαμπαδευθεί στο μέλλον και στις επόμενες γενιές, αυτή η ιδιαίτερη και μοναδική κουλτούρα.