Γιατί πιστεύουμε σε θεωρίες συνωμοσίας;

Άρθρο της εξωτερικής συνεργάτιδος, Ειρήνης Φιλοκώστα,

Η προσεδάφιση του ανθρώπου στο φεγγάρι ήταν ψέμα. Η Γη είναι επίπεδη. Ο Έλβις Πρίσλεϊ είναι ζωντανός. Ο θάνατος της πριγκίπισσας Νταϊάνα ήταν δολοφονία ενορχηστρωμένη από τη βασιλική οικογένεια της Βρετανίας. Η πανδημία του κορωνοϊού είναι παρασκεύασμα και αποτέλεσμα πολιτικής στρατηγικής των κυβερνήσεων των ισχυρότερων κρατών.

Πρόκειται για μερικές μόνο από τις γνωστότερες θεωρίες συνωμοσίας που επιβιώνουν εδώ και δεκαετίες και βρίσκουν ολοένα και περισσότερους θιασώτες. Μάλιστα, η πανδημία του covid-19 αποτέλεσε πρόσφορο έδαφος για την ανάπτυξη παραπλανητικών θεωριών και συνωμοσιολογικών κατασκευών, ενώ  ο εμβολιασμός τέθηκε στο στόχαστρο των απανταχού συνωμοσιολόγων.

Τι είναι, όμως, οι θεωρίες συνωμοσίας;

Συνωμοσιολογική είναι κάθε θεωρία, σύμφωνα με την οποία ένα γεγονός ή μια σειρά γεγονότων ερμηνεύονται ως αποτέλεσμα μιας μυστικής, οργανωμένης και υπόγειας δράσης ενός ατόμου ή μιας ομάδας ατόμων. Αποτελούν εναλλακτικές απαντήσεις σε κάποιο θέμα αντί των επίσημων ερμηνειών, οι οποίες θεωρούνται προσπάθεια συγκάλυψης των πραγματικών γεγονότων. Οι εναλλακτικές αυτές ερμηνείες βρίσκουν τέτοια απήχηση, ώστε σε έρευνα που διεξήχθη τον Μάρτιο του 2014, τα αποτελέσματα αποκάλυψαν πως το 50% των Αμερικανών πιστεύουν τουλάχιστον σε μια θεωρία συνωμοσίας. Βέβαια, το ότι μια ερμηνεία ανήκει σε θεωρία συνωμοσίας δεν σημαίνει απαραίτητα ότι  είναι αναληθής, απλώς βάσει των ενδείξεων που έχουμε η εκδοχή που υποστηρίζεται είναι λιγότερο πιθανή και κάποιες φορές έχει μηδαμινές πιθανότητες να υφίσταται. Μόλις, πάντως, η θεωρία συνομωσίας γίνει δεκτή εξήγηση παύει να αποτελεί θεωρία συνωμοσίας και συνιστά πλέον ιστορικό γεγονός.

Με μια πρόχειρη ανάλυση του κοινωνικού αυτού ζητήματος οδηγούμαστε στο συμπέρασμα πως αυτό που ωθεί τους ανθρώπους στον ενστερνισμό διαφόρων θεωριών συνωμοσίας είναι το χαμηλό μορφωτικό επίπεδο τους. Φυσικά, το επίπεδο εκπαίδευσης ενός ατόμου δρα ως θετική συνιστώσα στην ορθολογική σκέψη του και οι δυο αυτές μεταβλητές ως προς ένα βαθμό αλληλεξαρτώνται. Σύμφωνα, μάλιστα, με μελέτη του Joseph Uscinski και Joseph Parent παρατηρήθηκε ότι η εκπαίδευση ενός ατόμου αλληλοεπιδρά και με τη συνωμοσιολογική σκέψη του.

Από την έρευνα διαπιστώνεται πως από τα άτομα με μεταπτυχιακή κατάρτιση μόλις το 22 % είχαν υψηλή συνωμοσιολογική τάση, σε αντιπαραβολή με άτομα που δεν αποφοίτησαν καν από το Λύκειο. Ωστόσο, ο αιτιώδης σύνδεσμος ανάμεσα στα κοινωνικά και ατομικά χαρακτηριστικά του ανθρώπου και την διαμόρφωση ή πίστη σε θεωρίες συνωμοσίας δεν είναι μονάχα αυτός.

Οι λόγοι που ωθούν τους ανθρώπους να αγκαλιάσουν μια θεωρία συνωμοσίας, να την κατασκευάσουν ή να την υιοθετήσουν ως αντίληψη είναι πολλοί και σύνθετοι. Σύμφωνα με πρόσφατη μελέτη του Πανεπιστημίου του Oregon, ο Cameron Kay, υποψήφιος διδάκτωρ του τμήματος Ψυχολογίας διαπίστωσε ότι οι άνθρωποι που έχουν χαρακτηριστικά προσωπικότητας που ανήκουν στη γνωστή «Σκοτεινή Τετράδα» (μακιαβελισμός, ναρκισσισμός, ψυχοπάθεια και σαδισμός) τείνουν προς τον συνωμοσιολογικό ιδεασμό. Με απλά λόγια, οι άνθρωποι που έχουν σε μεγάλο βαθμό αυτά τα χαρακτηριστικά είναι πιο επιρρεπείς σε περίεργες πεποιθήσεις, αισθάνονται πως δεν έχουν τον έλεγχο της ζωής τους και έχουν μια έμφυτη δυσπιστία απέναντι σε ανθρώπους και θεσμούς , όπως στην κυβέρνηση, εξηγεί ο ειδικός.

Πράγματι, η αίσθηση της έλλειψης ελέγχου μπορεί να προκαλέσει καχυποψία  στο άτομο, το οποίο  μπαίνει σε θέση άμυνας αποκρούοντας υποτιθέμενες απειλές που δέχεται από το εξωτερικό περιβάλλον του. Αυτό ακριβώς αναπτύσσει σε θεωρία του ο Adam Galinsky, που υποστήριξε ότι τα συναισθήματα ελέγχου είναι τόσο σημαντικά για τους ανθρώπους, ώστε η έλλειψη ελέγχου να είναι εγγενώς απειλητική. Έτσι, η πίστη σε θεωρίες συνωμοσίας μπορεί να προσφέρει γρήγορες, πλην απλοϊκές ερμηνείες κατανόησης των φαινομένων που υποκαθιστούν κάποια αίσθηση ελέγχου, ικανοποιώντας  μια βαθιά και μακρόχρονη ψυχολογική ανάγκη.

Η εναντίωση με το κοινωνικό γίγνεσθαι μπορεί, επίσης, να αποτελέσει παράγοντα που ωθεί τους ανθρώπους σε συνωμοσιολογικές θεωρήσεις, καθώς για άλλη μια φορά καθίσταται ευκολότερη η δημιουργία μιας απλοϊκής ερμηνείας των πραγματικών δεδομένων σε σχέση με την αποδοχή της αλήθειας που αντιπαραβάλλεται των προσωπικών πεποιθήσεων. Όλη αυτή η διαδικασία ενισχύεται από την αίσθηση ανωτερότητας που προσφέρει η πίστη σε θεωρίες συνωμοσίας, καθώς αυτές παρουσιάζονται ως ειδικές, μυστικές γνώσεις που δεν τις γνωρίζουν ή δεν τις εκτιμούν οι υπόλοιποι. Για τη μάζα των συνωμοσιολόγων οι αντιρρησίες των θεωριών αυτών είναι μια χειραγωγημένη μάζα που έχει υποστεί πλύση εγκεφάλου.

Ο πιο ενδιαφέρων, ωστόσο, παράγοντας που συμβάλλει στην εξώθηση των ατόμων σε αναζήτηση θεωριών συνωμοσίας έχει τις ρίζες της στο παρελθόν του ανθρωπίνου γένους. Σύμφωνα με την θεωρία της εξέλιξης μέσω της φυσικής επιλογής, το ανθρώπινο μυαλό εξελίχθηκε με τέτοιο τρόπο, ώστε να διατηρεί το ανθρώπινο σώμα ζωντανό με τον καλύτερο δυνατό τρόπο.

Σε αυτό το πλαίσιο, οι πρόγονοί μας τα τελευταία εκατομμύρια χρόνια είχαν να καλύψουν αποκλειστικά τις ανάγκες που αντανακλούσαν στην επιβίωση και την αναπαραγωγή. Αυτοί που είχαν την μεγαλύτερη πιθανότητα να επιβιώσουν ήταν εκείνοι που προσαρμόστηκαν καλύτερα στο περιβάλλον, με αποτέλεσμα να μπορέσουν να επικρατήσουν και να μεταδώσουν τα γονίδια τους σε επόμενες γενιές. Ένα μικρό προβάδισμα στον αγώνα αυτόν επιβίωσης είχαν οι άνθρωποι που ήταν πιο καχύποπτοι και διακατέχονταν από το αίσθημα της απειλής περισσότερο από τους υπόλοιπους. Έτσι, η καχυποψία που προκαλεί την αίσθηση του κινδύνου στο άκουσμα ενός περίεργου θορύβου ανάμεσα σε θάμνους μπορούσε να οδηγήσει στην διάσωση από ένα άγριο ζώο. Μέχρι και σήμερα, λοιπόν, η καχυποψία είναι σε θέση να οδηγήσει τους ανθρώπους στην αναζήτηση κακόβουλων σκοπών και συνωμοσιών στο εξωτερικό περιβάλλον, καθώς συνδέεται με το ένστικτο επιβίωσης του ανθρώπου και την ανάγκη αποφυγής ενδεχομένου κινδύνου.

Είναι, συνεπώς, αναγκαίο να διατηρήσουμε την καχυποψία αυτή με την οποία επί σειράς ετών εμφορούμαστε ή χρειάζεται να απεμπλακούμε από εσωτερικευμένες αντιλήψεις και πεποιθήσεις που μας κρατούν μακριά από την εξέλιξη και την κατανόηση των πραγματικών δεδομένων;

πηγή εικόνας: newsbeast.gr