Χαστούκι στην ελευθερία (του λόγου)

Όλος ο κόσμος μιλάει για αυτό το γεγονός. Για ένα 24ωρο ξεχάστηκαν ο πόλεμος, η ακρίβεια, οι νεκροί στην Ουκρανία, οι πρόσφυγες στα σύνορα της Πολωνίας, η πολιορκία της Μαριούπολης, οι βόμβες των Ρώσων έναντι αμάχων.

Ξεχάστηκαν, γιατί το «θέαμα» (spectacle), βρήκε μια τρύπα να εισχωρήσει, για να δώσει ένα γερό χαστούκι, ανάμεσα από γέλια, memes, αναλύσεις επί των αναλύσεων, και θεωρίες για το πόσο το χαστούκι του Will Smith στον κωμικό Chris Rock στα Oscars, ήταν σεναριογραφημένο ή όχι. Μικρή σημασία έχει άλλωστε κατά πόσο το χαστούκι ήταν προσυμφωνημένο, μεγάλη σημασία έχουν δύο ερωτήματα όμως: Πρώτον, ποια είναι τα όρια του χιούμορ; Και κατά δεύτερον, τι κατάφερε να κάνει ο Will Smith με αυτή του την κίνηση;

Όσον αφορά το πρώτο ερώτημα, σε μια φιλελεύθερη δημοκρατία, δηλαδή σε μια δημοκρατική χώρα, όπου η ελευθερία του λόγου, του τύπου, το δικαίωμα του εκλέγειν και του συναθροίζεσθαι δεν εκλείπουν, το αστείο του Chris Rock, παραμένει ένα αστείο. Χοντροκομμένο, άνοστο, γελοίο, προσβλητικό, μπορούμε να το περιγράψουμε με όποιον τρόπο θέλετε, να το καταραστούμε, να το βάλουμε στην λίστα με τα πιο χοντροκομμένα αστεία που έχουν ειπωθεί ποτέ.

Αστειεύτηκε για την ασθένεια της Jada Pinkett Smith, η οποία πάσχει από αλωπεκία, αυτή φάνηκε στον φακό δυσαρεστημένη, ενώ δίπλα της, ο Will Smith γελούσε με το ανέκδοτο του οικοδεσπότη των Oscars, πριν φτιάξει την γραβάτα του και ανέβει στη σκηνή να υπερασπιστεί την τιμή της γυναίκας του.

Το κατά πόσο είναι ορθό να αστειευόμαστε με ασθένειες και με προβλήματα υγείας είναι μια άλλη κουβέντα, αλλά υπάρχουν άπειρα παραδείγματα κωμικών, οι οποίοι κωμικοποιούν μια ασθένεια, μια πάθηση, ένα πρόβλημα υγείας, χωρίς να έχουν στόχο την ειρωνεία του προσώπου που το περνάει αυτό ή να «μειώσουν» την σοβαρότητα της ασθένειας/πάθησης.

Το αστείο του Ροκ μπορεί να εκληφθεί ως «ειρωνικό» στο πρόσωπο της Jada, αλλά δεν θεωρώ ότι «μείωσε» την σοβαρότητα της αλωπεκίας. Ίσα – ίσα, με την δημιουργία κωμικών αναπαραστάσεων γύρω από μια πάθηση, από-στιγματίζεις τον παθόντα. «Είσαι ένας από εμάς, συμβαίνουν και σε εσένα αστεία πράγματα, γιατί εξακολουθείς να είσαι άνθρωπος».

Με το να σταματήσουν να κάνουν χιούμορ οι κωμικοί για τέτοια ζητήματα, δημιουργείται μια επιπλέον περιθωριοποίηση των ανθρώπων που πάσχουν από κάτι.

Το stand-up comedy δημιουργήθηκε από την ανάγκη να πουν οι κωμικοί πράγματα που θα «κόβονταν» στο γυαλί της τηλεόρασης ή σε μια θεατρική παραγωγή, άρα υπό αυτή την άποψη, με το να στερείς από τους κωμικούς την ελευθερία να κάνουν χιούμορ, τους στερείς και την ελευθερία του λόγου, ενός βασικού και θεμελιώδους δικαιώματος στις σύγχρονες δημοκρατίες.

Ανέκαθεν, κωμικοί έχουν προκαλέσει συζητήσεις, έχουν κριθεί ως αμφιλεγόμενοι και έχουν στρέψει τα βλέμματα της δημοσιότητας πάνω τους με τα λεγόμενα τους (βλ. Ricky Gervais για το Ολοκαύτωμα ή την παχυσαρκία, τον Dave Chappelle για τους τρανς ή τον Bill Hicks να «δολοφονεί» επί σκηνής τον Rick Astley), αλλά πάντα εμείς ως θεατές πρέπει να αντιλαμβανόμαστε τον χώρο που λένε αυτά τα πράγματα.

Βρίσκονται πάνω σε μια σκηνή ή σε ένα σκαμπό, υιοθετούν εκείνη την στιγμή μια περσόνα (αυτή του κωμικού) και έχουν ένα κείμενο, ένα σενάριο – αν θέλετε – να τους καθοδηγεί. Δεν αυτοσχεδιάζουν.

Αυτά που λένε, είναι καλά σχεδιασμένα, για να δημιουργήσουν μια αμήχανη κατάσταση στο κοινό, για να διαφωνήσω με τον κωμικό και να το συζητήσω με τον φίλο μου και να ξεκινήσει ένας διάλογος. Αυτό δεν είναι και η επιτομή της δημοκρατίας άλλωστε; Να μπορώ να διαφωνώ με τον άλλον, χωρίς να του στερώ τον λόγο να πει αυτό που πιστεύει και να προασπιστώ το δικαίωμά του να εκφράζει την άποψή του (χωρίς όμως τα λεγόμενά του να είναι απειλή προς την ελευθερία άλλων ανθρώπων ή να παρακινεί και να προτρέπει σε οποιαδήποτε μορφής βίας – δεν ξεχνάμε τον φασισμό – !).

Ο Will Smith δεν ανέχτηκε ένα αστείο το οποίο στρεφόταν γύρω από την ασθένεια της γυναίκας του και επέλεξε να «πάρει τον νόμο» στα χέρια του, να δράσει όπως θα δρούσε ένας λεβέντης, ένας μάγκας βαρύς και ασήκωτος. Να σφαλιαρίσει σε ζωντανή μετάδοση τον παρουσιαστή των Oscars. Να υπερασπιστεί την τιμή της γυναίκας του – λες και του το ζήτησε αυτή, λες και δεν έχει φωνή και υπόσταση -, να δείξει την άγρια φύση του άντρα, αυτή που δίνει και σφαλιάρες αν χρειαστεί (για ένα αστείο), και μετά κατά την βράβευσή του (Α’ Ανδρικού για το King Richard), να δακρύσει, να υπερασπιστεί την ακεραιότητα της οικογένειας του, να απολογηθεί για την πράξη του και να αναφέρει ότι «η αγάπη σε κάνει να κάνεις τρελά πράγματα» και στο τέλος να ξεσπάσει σε ένα γέλιο αμήχανο, σε ένα γέλιο ενοχής, σε ένα γέλιο βγαλμένο από τα αποτελέσματα της τοξικής αρρενωπότητας.

Γιατί, ας μην κρυβόμαστε, η κίνησή του ήταν βγαλμένη από τα βάθη της ματσίλας, του τραμπούκου, της δήθεν ιπποσύνης, της επικρότησης και «νομιμοποίησης» της σωματικής βίας στην περίπτωση προσβολής, στην περίπτωση ενός αστείου, βγάζοντας από την μέση το κύριο αντικείμενο, θέτοντας τον εαυτό του ως «προστάτη» της οικογένειας του, φιμώνοντας τόσο τον καλλιτέχνη, όσο και την ίδια την γυναίκα του, απαγορεύοντας της να ασχοληθεί με αυτό το ζήτημα, αφού πλέον είναι λήξαν, καθώς «καθάρισε» ο ίδιος για λογαριασμό της.

Αν κινδυνεύει η σωματική ακεραιότητα του συντρόφου σου, της οικογένειας σου, των φίλων σου, να σηκωθείς και να πάρεις θέση στην αρένα, αλλά να φιμώνεις έναν καλλιτέχνη με μια σφαλιάρα, γιατί τόλμησε να κάνει χιούμορ με την αλωπεκία της γυναίκας σου, είναι γελοίο και επικίνδυνο.

Εν έτει 2022, καλώς ή κακώς, υπάρχουν δεκάδες πλατφόρμες στο διαδίκτυο και εφαρμογές, για να εκφράσεις ελεύθερα την γνώμη σου για ένα συμβάν. Πόσο μάλλον αν είσαι ο Will Smith (61.8 εκατομμύρια followers στο Instagram) ή η Jada Pinkett Smith (11.7 εκατομμύρια).

Ένα βίντεο ή μια δημοσίευση είναι ικανές να «τελειώσουν» τον Chris Rock.

Με μια δημοσίευση η Jada μπορεί να μιλήσει για την αλωπεκία, να ενημερώσει για τις δράσεις που κάνει χρόνια τώρα για την αντιμετώπιση του στίγματος και να αντιμετωπίσει το χοντροκομμένο αστείο του Rock με χιούμορ, να το κάνει ανθρώπινο, να γελάσει με αυτό όπως και έκανε το 2018 όταν διαγνώστηκε με αλωπεκία.

«Σε αυτό το σημείο, μπορώ μόνο να γελάω», είχε γράψει. Μέσω του χιούμορ έρχεται η από-στιγματοποίηση των παθόντων, έρχεται η «κανονικοποίηση» της αλωπεκίας, έρχεται η αυτοπεποίθηση να αντικαταστήσει την ντροπή. Μόνο η Jada μπορεί να το κάνει αυτό όμως, γιατί είναι κάτι που αφορά αυτήν, κανέναν «προστάτη» της. Μόνο αυτή μπορεί να δώσει το χαστούκι.. στην πατριαρχία.