Λεφτόδεντρα: άλλος έχει το όνομα και άλλος τη χάρη

Το σπουδαίο με τις ιστορικές στιγμές είναι πως ποτέ δεν είμαστε σίγουροι αν είναι όντως ιστορικές. Άλλοτε βλέπουμε κοσμοϊστορικές στιγμές να διαθέτουν το κύρος και την μεγαλοπρέπεια που τους αρμόζει, ενώ άλλες φορές οι καίριες στιγμές μένουν σαν κρυφές, χωρίς να φανερώνουν ανοιχτά την τεράστια σημασία τους. Το πιο προκλητικό, ωστόσο, είναι η πιθανότητα να κάνουμε λάθος για την πραγματική σημασία τους στο κοινωνικό γίγνεσθαι. Στα των οικονομικών ζητημάτων, αξίζει να αναλογιστούμε πως κάθε απρόβλεπτη κρίση των τελευταίων αιώνων είναι αποτέλεσμα συγκυριών που δεν εκτιμήθηκαν όσο έπρεπε. Μάλιστα, αυτή η άγνοια είναι που κάνει την πλουραλιστική επιστημονική διερεύνηση πιο αναγκαία από ποτέ, ώστε τα οικονομικά μοντέλα να αναπαριστούν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο τους πολύπλοκους κοινωνικό-οικονομικούς μηχανισμούς.

Σε πρακτικούς όρους τώρα, το φετινό περίεργο καλοκαίρι συνοψίζει την ουσία της παραπάνω εισαγωγής. Ύποπτα αξιοσημείωτες στιγμές. Την 12^η ημέρα του Αυγούστου δημοσιοποιήθηκαν δύο παράλληλοι κόσμοι στη μορφή αντίθετων στατιστικών στοιχείων. Συγκεκριμένα, το Ηνωμένο Βασίλειο είδε το εθνικό του εισόδημα να καταρρέει κατά 20% και οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής έμοιαζαν χαρακωμένες από τη πανδημία και την ύφεση που συνοδεύει αυτή και τον υπόλοιπο κόσμο, ενώ την ίδια στιγμή ο δείκτης FTSE 100 του λονδρέζικου χρηματιστηρίου ανέβαινε 2% και ο S&P 500 της Wall Street πετύχαινε ρεκόρ.

Σε πρώτο επίπεδο, βλέπουμε ένα γεγονός που φαντάζει ακραίο, δεδομένης της κατάθλιψης των παγκόσμιων οικονομιών με την άφιξη της πανδημίας. Τότε είναι που έρχεται το βασικό ερώτημα: Είναι τυχαία αυτή η στιγμή ή θα απασχολήσει τον ιστορικό του μέλλοντος εξαιτίας της κρισιμότητάς της;

Αρχικά, για να γίνει αντιληπτό αυτό που βλέπουμε, ας γυρίσουμε στο κλασικό παράδειγμα του Άνταμ Σμιθ. Ενώ, λοιπόν, ο κρεοπώλης, ο αρτοποιός και ο ζυθοποιός επιχειρούν να παράγουν αγαθά σε μια πόλη που οι πολίτες χάνουν τα εισοδήματά τους, με τα οποία θα αγόραζαν τα προϊόντα των επαγγελματιών, οι επενδυτές επενδύουν τα χρήματά τους στην επιτυχία αυτών των επαγγελματιών, αν και είναι φανερό πως η έλλειψη πελατείας θα τους χρεοκοπήσει. Σκεφτείτε πόσο παράλογο είναι να στοιχηματίζω στις αγορές υπέρ της επιχείρησης του ζυθοποιού (αγοράζοντας μετοχές του), ενώ ταυτόχρονα γνωρίζω πως ό,τι και αν παράγει, τα εισοδήματα των πελατών δεν φτάνουν για να αγοράσουν τη παραγωγή του.

Η απάντηση εδράζεται στον αναχρονιστικό χαρακτήρα του παραδείγματος. Ο σημερινός καπιταλισμός δεν μοιάζει ούτε με την κοινωνία του κρεοπώλη, του αρτοποιού και του ζυθοποιού ούτε αντιστοιχεί στην λυτρωτική λογική του αληθινού ανταγωνισμού, που έδωσε τεράστια αναπτυξιακή δυναμική, συγκριτικά με άλλους τρόπους παραγωγής. Αντίθετα, ο μονοπωλιακός χαρακτήρας του έχει παραμερίσει τον ανταγωνισμό και εδραιώσει ισχυρές εταιρείες γύρω από ένα κρατικό/«σοσιαλιστικό» δίχτυ ασφαλείας. Η οικονομία μοιάζει με το μοντέλο κρατισμού που οι πολιτικοί των 80s τόσο έντονα πολεμούσαν. Τράπεζες και μεγάλες επιχειρήσεις διασώζονται με χρήματα των φορολογουμένων και «λεφτόδεντρα», που άλλοτε αναθεματίζονταν (μακροοικονομικά ορθώς), τώρα χρησιμοποιούνται από τους άλλοτε πολέμιούς τους, οι οποίοι εκτυπώνουν χρήματα για χάρη των μεγάλων τραπεζών.

Τα αποτελέσματα αυτής της διαδικασίας είναι ίδια με τα μακρινά 70s. Αλλά αντίστροφα. Τώρα, οι μακροοικονομικοί λαϊκιστές είναι τα υψηλόβαθμα στελέχη και οι οικονομολόγοι, που ζητούν όλο και περισσότερη ρευστότητα, χωρίς αυτή να συνδέεται με πραγματικό πλούτο. Συνέπεια; Ο τεχνητός πληθωρισμός που βλέπουμε στις τιμές των χρηματιστηριακών περιουσιακών στοιχείων. Η εκτυπωμένη ρευστότητα δεν αγγίζει ούτε στο ελάχιστο την πραγματική οικονομία, εξ ου και τα εθνικά εισοδήματα μειώνονται, και χρησιμοποιείται εξ ολοκλήρου στις χρηματιστηριακές αγορές, χωρίς πλουτοπαραγωγικό αντίκρισμα. Μια τεράστιων διαστάσεων «φούσκα», που η έκρηξή της είναι άγνωστο τι θα προκαλέσει. Εξ ου και ο εισαγωγικός προβληματισμός περί κοσμοϊστορικών, πλην κρυφών ιστορικών στιγμών.

Καταληκτικά, μια φωτογραφία της κρισιμότητας της κατάστασης είναι η πραγματοποίηση της λαϊκής διαίσθησης πως η ανάπτυξη είναι μόνο αριθμοί. Μέχρι σήμερα, η πραγματική οικονομία με το χρηματοπιστωτικό σύστημα, όσες στρεβλώσεις και να είχαν, ακολουθούσαν μια κοινή πορεία, διαψεύδοντας το παραπάνω λαϊκό ρητό. Ωστόσο, το κοσμοϊστορικό της πανδημίας είναι πως αποκάλυψε μια διαδικασία που ξεκίνησε μετά τη κρίση του 2008, την πλήρη αποσύνδεση του χρηματοπιστωτικού συστήματος από τον πραγματικό καπιταλισμό. Για πρώτη φορά, φαίνεται πως όντως, μόνο οι αριθμοί αυξάνονται και οι χρηματιστές δεν δίνουν.. μία για την πραγματική οικονομία.