Άρθρο των Θεοφάνη Κοτσώνη και Σπήλιου Δαμαλίτη*
Προεπαναστατική κατάσταση και προετοιμασία
Η πτώση του 1453, μια ήττα που είχε διαφανεί πολύ πρωτύτερα, εγκαινίασε μια μακρά περίοδο, τεσσάρων περίπου αιώνων, αιχμαλωσίας για τον ελληνισμό. Πρέπει να μιλάμε για περίοδο αιχμαλωσίας και όχι σκλαβιάς, όπως οι Οθωμανοί δια του όρου «ραγιάς» επιθυμούσαν, καθώς όπως σημειώνει ο ίδιος ο Κοραής: «Οι Έλληνες ουδέποτε ένιωσαν σκλάβοι. Ένιωθαν απόγονοι του Μιλτιάδη και του Θεμιστοκλή, κοινώς, αιχμάλωτοι, ουδέποτε όμως δούλοι». Ποιά ήταν όμως η κατάσταση του ελληνικού κορμού πριν το ξέσπασμα της επανάστασης;
Επρόκειτο για μια κατακερματισμένη κοινωνία, με κατά τόπους σποραδικές δομές εξουσίας, σύμφωνα με το Οθωμανικό διοικητικό πρότυπο. Οι μεγάλες οικογένειες του ελλαδικού χώρου, οι λεγόμενες «φατριές» κατείχαν ουσιαστικά την διοικητική εξουσία, καθώς αποτελούσαν αιρετά θεσμικά πρόσωπα με εξουσία ανά περιφέρεια. Αυτές οι πλούσιες και ισχυρές οικογένειες, μέσα από διαδικαστικές και όχι ουσιαστικές τοπικές εκλογές, αναδεικνύονταν στα περιφερειακά πόστα των Προεστών, ή αλλιώς Πρόκριτων ή Κοτζαμπάσηδων, με κυριότερη αρμοδιότητα την συλλογή των φόρων, για να αποστέλλουν τα έσοδα στην οθωμανική ανώτατη διοίκηση. Αυτές οι οικογένειες είναι που μετέπειτα, μαζί με σύσσωμες τις χειρονακτικές – αγροτικές – ένοπλες κοινωνικές τάξεις, θα αναγκάζονταν να προσχωρήσουν στην υποστήριξη του αγώνα, ύστερα από τις χρόνιες πιέσεις των Φιλικών, των απλών λαϊκών αλλά και των κοινών απελευθερωτικών συμφερόντων.
Ο ελληνικός πληθυσμός εντός του ελλαδικού κορμού είχε θρησκευτική, εθνική και πολιτισμική ομοιομορφία. Η γλώσσα ήταν μια, η ελληνική, με διάφορα γλωσσικά ιδιώματα στις διάφορες περιοχές. Παρά τις εσωτερικές έριδες, οι ανάγκες της τότε κοινωνίας ήταν ταυτόσημες. Ρουμελιώτες, Νησιώτες, Επτανήσιοι, Κρήτες, Κυπραίοι, Αρβανίτες, Βλάχοι, και πολλοί ακόμη, παρά τις επί μέρους διαφορές τους, συνενώθηκαν σε έναν κοινό σκοπό υπό την καθοδήγηση σπουδαίων προσωπικοτήτων. Μετά τις αποτυχημένες απόπειρες απελευθέρωσης όπως τα «Ορλωφικά» του 1770, η ελληνική προετοιμασία βασίστηκε σε συγκεκριμένους πυλώνες και κόντρα στους διεθνείς συσχετισμούς της εποχής, εκπορευόμενους από τις λογικές τύπου Μέτερνιχ και τις δυνάμεις της «Ιεράς Συμμαχίας» της Ευρώπης, που δεν επιθυμούσαν επαναστάσεις και αλλαγή του status quo. Συγκεκριμένα, οι σημαντικότεροι πυλώνες ήταν:
- Η ανάπτυξη της ελληνικής εμπορικής ναυτιλίας ήδη από το 1774, που θα μετατραπεί σε μετέπειτα επαναστατικό στόλο
- Η συνένωση ηγετικών επαναστατικών προσωπικοτήτων υπό την μυστική οργάνωση της Φιλικής Εταιρείας, οι οποίοι προετοίμασαν τόσο την συλλογική γνώμη όσο και τους «δυσκίνητου» προεστούς, για το ξέσπασμα του αγώνα. Όπως μας πληροφορεί ο ιστορικός Θάνος Βερέμης, πρόκειται για κορυφαίες προσωπικότητες και όχι για τον ανθρώπους του μέσου όρου.
- Η πνευματική επιρροή των διεθνών απελευθερωτικών επαναστάσεων, όπως η Αμερικανική και η Γαλλική, καθώς και οι εκπρόσωποι του ελληνικού διαφωτισμού, όπως ο Ρήγας Φεραίος και ο Αδαμάντιος Κοραής.
- Η πολεμική πείρα, λόγω της γνώσης των αρμάτων και των πολεμικών τακτικών, από τον μπαρουτοκαπνισμένο λαϊκό πληθυσμό.
- Η εξωγενής οικονομική στήριξη του Μικρασιατικού Ελληνισμού, μέσω εράνων και πυρομαχικών.
Σκίτσο του Κολοκοτρώνη στη μάχη των Δερβενακίων
Ξέσπασμα και στρατηγικές επιτυχίες της επανάστασης
Η ελληνική επανάσταση ξεκίνησε από την Μολδοβλαχία. Το πρώτο ξέσπασμα έγινε το Φεβρουάριο του 1821, όταν ο Υψηλάντης προχώρησε στις πρώτες πολεμικές πράξεις εναντίον των Οθωμανών, ενώ παράλληλα εξέδωσε το ιδεολογικό μανιφέστο της επανάστασης με τίτλο «Μάχου υπέρ πίστεως και πατρίδος». Στόχος του ήταν να αφυπνίσει τους Έλληνες να πολεμήσουν για την ελευθερία τους, αλλά και να συγκινήσει τα κέντρα εξουσίας της εποχής για να λάβουν ευνοϊκή θέση υπέρ της ελληνικής επανάστασης. Παρά τον αρχικό ενθουσιασμό, οι Μεγάλες δυνάμεις δεν συγκινήθηκαν και οι υποσχέσεις του Υψηλάντη για βοήθεια δεν πραγματώθηκαν, αλλά αντίθετα ο Τσάρος αποκήρυξε την εξέγερση και ο ίδιος ο Υψηλάντης αφορίστηκε από τον Πατριάρχη της Κωνσταντινούπολης.
Στην συνέχεια η επανάσταση ξέσπασε στον Μοριά, όπου βρισκόταν καιρό σε αγωνιστικό αναβρασμό. Η Επανάσταση επεκτάθηκε γρήγορα σε όλη την Πελοπόννησο και την Ανατολική Στερεά Ελλάδα. Οι μεγάλες νίκες ξεκίνησαν με την απελευθέρωση της Καλαμάτας από τον Γέρο του Μοριά δύο μέρες πριν την επίσημη έναρξη της επανάστασης στις 23 Μαρτίου. Ο Αθανάσιος Διάκος αντίστοιχα σημείωσε σπουδαίες νίκες στην Ρούμελη με την κατάληψη της Λιβαδιάς, της Θήβας και της Αταλάντης. Ο ήρωας του ‘21 στην μάχη της Αλαμάνας μετά από γενναία σύγκρουση με τις δυνάμεις του Ομέρ Βρυώνη, τραυματίστηκε και συνελήφθη. Οι Οθωμανοί προχώρησαν σε παραδειγματική τιμωρία (θάνατος διά ανασκολοπισμού), αφού αρνήθηκε να συνεργαστεί μαζί τους. Μετά τον μαρτυρικό θάνατο του Διάκου που συγκίνησε τους επαναστάτες ακολούθησαν σημαντικές νίκες με αποκορύφωμα την απελευθέρωση της Τρίπολης στις 23 Σεπτεμβρίου 1821.
Οι μεγάλες νίκες σε συνδυασμό με την εδραίωση της επανάστασης στην Πελοπόννησο οδήγησαν σε κλίμα τεράστιου ενθουσιασμού στην Α’ Εθνοσυνέλευση στην Επίδαυρο, όπου ψηφίστηκε το πρώτο Σύνταγμα της Ελλάδος την 1η Ιανουαρίου 1822. Σημαντικά γεγονότα στην διάρκεια της επανάστασης αποτέλεσαν η νίκη στα Δερβενάκια, η λήξη της πρώτης πολιορκίας του Μεσολογγίου με γενναία νίκη των επαναστατών και φυσικά ο πυρπολισμός της τουρκικής Ναυαρχίδας από τον Κανάρη ως αντίποινα για την τερατώδη σφαγή της Χίου, η οποία συγκλόνισε όλα τα ευρωπαϊκά έθνη και έχει μείνει μέχρι σήμερα χαραγμένη στην ελληνική μνήμη.
Μετά την Πρώτη Εθνοσυνέλευση ο αγώνας για τους Έλληνες κινδύνευσε σοβαρά μετά την είδηση ερχομού ισχυρής τουρκικής δύναμης στην Πελοπόννησο με επικεφαλής τον Δράμαλη. Την πορεία του ανέκοψε ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, ο οποίος φανερώνοντας την στρατηγική του ιδιοφυΐα ισοπέδωσε την στρατιά του Δράμαλη στα Δερβενάκια σημειώνοντας μία από τις μεγαλύτερες νίκες στην πορεία της επανάστασης.
Σκίτσο εποχής των ξένων τοκογλύφων
Εμφύλιοι και… Δάνεια
Ως διαχρονικό ελληνικό φαινόμενο εξ αρχαιοτάτων χρόνων (βλ. Πελοποννησιακό πόλεμο), από την Εθνική Παλιγγενεσία δεν θα μπορούσαν να λείψουν οι εμφυλιακές διαμάχεις, εν είδει αντιπαράθεσης για την κυβερνητική εξουσία. Έτσι, μετά τα τρία πρώτα επιτυχημένα χρόνια της επανάστασης, διανύσαμε δύο φάσει εμφυλίων. Ο Πρώτος εμφύλιος διήρκησε από το 1823 μέχρι το 1824, και εκτυλίχτηκε ανάμεσα στους Κυβερνητικούς (Υδραίοι και Προεστοί Βορειοδυτικής Πελοποννήσου) και τους Αντικυβερνητικούς προεστούς και στρατιωτικούς του Μοριά υπό τον Κολοκοτρώνη, με νικητές τους πρώτους. Η δεύτερη φάση του εμφυλίου εκδηλώθηκε το 1824 μέχρι και το 1825, με στρατόπεδα τους προεστούς και στρατιωτικούς της Πεολοποννήσου (Κολοκοτρώνης, Ζαϊμης, Λόντος, Δεληγιάννης) εναντίον των Νησιωτών που είχαν την συνδρομή των Ρουμελιωτών οπλαρχηγών (Κουντουριώτης, Καραϊσκάκης, Μακρυγιάννης, Σουλιώτες κ.α), με νικητές τους δεύτερους.
‘Εχει ιδιαίτερη σημασία να τονιστεί πως τόσο οι εμφυλιακές ανάγκες για πόρους, όσο και η παντελής έλλειψη οικονομικής οργάνωσης του νεοσύστατου επαναστατικού κράτους, οδήγησε σε εξωτερικό δανεισμό, υπό όρους εξωγενούς κερδοσκοπίας και εγχώριας αδιαφάνειας. Το πρώτο αγγλικό δάνειο του 1824 χρησιμοποιήθηκε σχεδόν στην ολότητά του από το νικηφόρο στρατόπεδο του πρώτου εμφυλίου, ενώ το δεύτερο του 1825 κακοδιαχειρίστηκε πλήρως. Έτσι, το 1827 είχαμε και την πρώτη επίσημη χρεοκοπία. Θα έλεγε κανείς, πως από τα πρώτα επαναστατικά χρόνια μέχρι και τον Διεθνή Οικονομικό Έλεγχο της Ελλάδας το 1898, έχουμε μια παράδοση οικονομικού ελέγχου και επιτροπείας της χώρας από τους δανειστές, λόγω κακοδιαχείρισης των οικονομικών πόρων. Μια δυστυχής πρακτική απώλειας εθνικής και οικονομικής κυριαρχίας που, από ότι φαίνεται, συνεχίζεται μέχρι και σήμερα.
Η ηρωική θυσία του Παπαφλέσσα στο Μανιάκι, εναντίον του Ιμπραήμ
Η Επανάσταση στο χείλος της καταστροφής
Με την έλευση του Ιμπραήμ στην Πελοπόννησο, η ελληνική επανάσταση κόντεψε να καταπνιχτεί, ενώ παράλληλα οι Έλληνες βρίσκονταν σε εμφύλια διαμάχη, φυλακίζοντας μάλιστα τον ίδιο τον Κολοκοτρώνη. Θύμα της διαμάχης αποτέλεσε και ο γνωστός αγωνιστής Οδυσσέας Ανδρούτσος. Ο Ιμπραήμ που είχε για σύμμαχο στην κατάπνιξη της επανάστασης τον Κιουταχή πραγματικά ισοπέδωσε ότι βρήκε στο πέρασμα του, δείχνοντας την έλλειψη οργάνωσης των Ελλήνων που είχαν αναλωθεί στην εμφύλια σύγκρουση. Η αντίσταση κατά του Ιμπραήμ ήταν γενναία σε κάθε μέτωπο. Η μάχη στο Μανιάκι κατέδειξε το σθένος των Ελλήνων, όπου ο Παπαφλέσσας με λιγοστούς Έλληνες έπεσε γενναία στην μάχη σε μία προσπάθεια με την ηρωική του πτώση να αναζωπυρώσει την σπίθα των Ελλήνων και να δείξει τον δρόμο προς την ελευθερία.
Έπειτα, η ηρωική έξοδος του Μεσολογγίου με τεράστια θυσία των Μεσολογγιτών ύστερα από ένα χρόνο πολιορκίας, δημιούργησε κύμα συγκίνησης και φιλελληνισμού στην Ευρώπη και έδωσε νέα ώθηση στον αγώνα. Τρανό παράδειγμα αντίστασης υπήρξε και η αντίσταση στην Μάνη, όπου οι Μανιάτες μαζί με τις σπουδαίες και ηρωικές Μανιάτισσες αρνήθηκαν να παραδοθούν και απέκρουσαν τον Ιμπραήμ. Σημαντική μορφή αποτέλεσε και ο Γεώργιος Καραϊσκάκης που με μεγάλες νίκες όπως αυτή στην Αράχοβα το 1826 και εκείνη στο Κερατσίνι το 1827, τόνωσε το ηθικό των Ελλήνων. Αυτές είναι λίγες από τις πολλές μάχες που κατέδειξαν την εθνική και παλλαϊκή προσπάθεια να μην πάνε στο βρόντο οι θυσίες που είχαν γίνει. Το Μεσολόγγι, το Μανιάκι και οι υπόλοιπες ηρωικές θυσίες θα είναι πάντα χαραγμένες στην συλλογική μνήμη και αποδεικνύουν ότι για την ελευθερία θα κάνουμε πάντα ό,τι είναι δυνατό.
Η Ναυμαχία του Ναυαρίνου
Στάση Διεθνούς Παράγοντα
Οι Μεγάλες Δυνάμεις της εποχής, Αγγλία – Γαλλία – Ρωσία, άργησαν πολύ μέχρι να γίνουν και Εγγυήτριες. Καθ΄ όλη τη διάρκεια της προεπαναστατικής προετοιμασίας αλλά και των πρώτων ετών του αγώνα, τα προαναφερθέντα κράτη δεν επιθυμούσαν απευθείας συμμετοχή και στήριξη στον ελληνικό ξεσηκωμό, λόγω των στρατηγικών και διπλωματικών τους συμφερόντων. Στην αρχή, αρκέστηκαν σε δια της τεθλασμένης βοήθειες, όπως την άσκηση διπλωματικών πιέσεων στην Οθωμανική αυτοκρατορία και τους συμμάχους της, την παροχή (τοκογλυφικών) δανείων στους Έλληνες και την παροχή πληροφοριών. Ενδεικτικά, η Βρετανία αναγνώρισε την εμπόλεμη κατάσταση των Ελλήνων μόλις το 1823, τρία ολόκληρα χρόνια μετά την εκκίνηση της επανάστασης, ύστερα από πολλές πιέσεις.
Οι Έλληνες, δια μέσου του ηρωικού αγώνα τους, ανάγκασαν ουσιαστικά τις Μεγάλες Δυνάμεις να επέμβουν καθοριστικά στην κρίσιμη περίοδο 1825 – 1827, μετά την έλευση του Ιμπραήμ και των Αιγυπτίων. Οι τρείς μεγάλες χώρες, συνειδητοποίησαν πως είχαν ήδη δαπανήσει μεγάλο κεφάλαιο, πολιτικοοικονομικό και στρατιωτικό, για να επιτρέψουν να γίνει ο Μοριάς αποικία των Αιγυπτίων. Έτσι, στην ναυμαχία του Ναβαρίνου το 1827, ο ενωμένος στόλος των Μεγάλων Δυνάμεων καταστρέφει ολοσχαιρώς τον Τουρκοαιγυπτιακό. Αυτή η μάχη έπαιξε το ρόλο προπομπού για την μετέπειτα αναγνώριση της ανεξαρτησίας της χώρας.
Η δολοφονία του Καποδίστρια
Και εγένετο Ελλάς
Μετά από εμφυλιακούς σκοτωμούς, ηρωικές θυσίες, αλλεπάλληλες λανθασμένες επιλογές και ασύμμετρους κινδύνους, το ελληνικό εθνικοαπελευθερωτικό πείραμα πέτυχε το σκοπό του.
Με το πρωτόκολλο του Λονδίνου το 1830 αναγνωρίζεται και τυπικά η ύπαρξη Ελληνικου Κράτους.
Στα χρόνια που ακολούθησαν, οι ήρωες του 1821 δεν αποζημιώθηκαν ούτε στηρίχτηκαν ποτέ από το κράτος, με πολλούς από αυτούς να θανατώνονται, να φυλακίζονται ή να πεθαίνουν ζώντας ως ζητιάνοι. Ο εκσυγχρονιστής Καποδίστριας δολοφονείται από τις κατεστημένες οικογένειες, εγκαινιάζοντας έτσι έναν κύκλο εναλλαγής της εξουσίας ανάμεσα σε διεφθαρμένους πολιτικούς παράγοντες.
Παρόλα αυτά, η άσβεστη επαναστατική φλόγα δεν έσβησε ποτέ, γεγονός που αποδεινύεται από την μετέπειτα επέκταση του κράτους αλλά και τις ηρωικές αντιστάσεις όπως στον Α’ και Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, εναντίον των κατακτητών. Η εμπειρική παρατήρηση της ιστορίας αποδεικνύει περίτρανα πως πάντοτε θα υπάρχουν εκείνοι που επιθυμούν την ραγιαδικού τύπου υποτέλεια, προς αποφυγή μπελάδων και αναταραχών, και εκείνοι που θα προτίθενται να δώσουν και τη ζωή τους για κάποια ανώτερα ιδανικά, όπως η ελευθερία, σε πείσμα των καιρών και των συσχετισμών.
*Ο Θεοφάνης Κοτσώνης και ο Σπήλιος Δαμαλίτης είναι τελειόφοιτοι του τμήματος Πολιτικών Επιστημών και Δημόσιας Διοίκησης του ΕΚΠΑ.
