Από την δημόσια συζήτηση λόγω των επεισοδίων της Αττικής Οδού, μέχρι και την πρόσφατη κοινοβουλευτική συζήτηση στα πλαίσια πρότασης δυσπιστίας, έχει αναδυθεί ένα κλασικό, πλην όμως κομβικά επίκαιρο, ζήτημα: Είναι το πολιτικό ατομικό ή συλλογικό;
Μετά την ανεπάρκεια του κρατικού μηχανισμού και συγκεκριμένα του νεοσύστατου Υπουργείου Πολιτικής Προστασίας, σε συνδυασμό με την τυπική κατάρρευση του αφηγήματος περί επιτελικής διοικητικής λειτουργίας, οι πολίτες διαπίστωσαν και πάλι την πάγια ελληνική πραγματικότητα: Οι κυβερνήσεις μπορεί να εναλλάσσονται στην εξουσία, όμως οι συνέπειες των καταστροφικών διαχειρίσεών τους παραμένουν. Είτε πρόκειται για φονικές πυρκαγιές, είτε για πλημμύρες, είτε για χιονοπτώσεις, είτε για σεισμικές δονήσεις, ο μέσος πολίτης συνεχίζει να νιώθει μόνος όταν προκύπτουν οι καταστροφές.
Έκπληξη, ομολογουμένως, προκάλεσε κυβερνητική βουλευτής, η οποία ζήτησε να επιβληθούν πρόστιμα στους εγκλωβισμένους οδηγούς από «ορδές τροχονόμων» σε περίπτωση που δεν διέθεταν αλυσίδες στα οχήματά τους. Αυτή η κίνηση ήταν που αποτέλεσε το έναυσμα για την συγγραφή του παρόντος άρθρου.
Στην ανωτέρω θλιβερή αντίληψη περιγράφεται εξόχως το πολιτικό δίλημμα των ημερών μας: Αν το πολιτικό φαινόμενο είναι αμιγώς ιδιωτικό ή κοινωνικό. Για το εάν, επεκτείνοντας τον υπό εξέταση συλλογισμό, θα έχουμε μια πολιτική διακυβέρνηση που θα βασίζεται κυρίως στην «ατομική ευθύνη» ή στην «πολιτειακή υποχρέωση». Αν δηλαδή οι ευθύνες, και κατ’ επέκταση οι αποτυχίες, θα πιστώνονται στους κυβερνώντες ή στον κάθε πολίτη ξεχωριστά.
Πρόκειται για ένα πανάρχαιο, κατά κυριολεξία, δίπολο ανάμεσα στο ατομικό και το συλλογικό. Αυτή η τάση απαλείφει τις μεγάλες ευθύνες, βάζοντας στο κάδρο μονάχα τις επί μέρους ατομικές του εκάστοτε πολίτη. Στην ουσία πρόκειται για το απαύγασμα όχι απλώς του αντικρατισμού (που θεμελιώνεται διεθνώς ήδη από το 1980) αλλά για μια εν πολλοίς αντικοινωνική αντίληψη, προϊόν μιας αμιγώς ιδιωτικής (και ατομοκεντρικής) ερμηνείας του κόσμου.
Αυτή η αντίληψη προωθείται όλο και περισσότερο, εστιάζοντας κατά κύριο λόγο στις ευθύνες του «μέρους», όχι του «όλου». Το (όχι και τόσο…) οξύμωρο βέβαια έγκειται στο ότι ενώ υπάρχει αυτή η ευθυνόφοβη προσέγγιση επί των αποτυχιών, στην αντίστοιχη περίπτωση των επιτυχιών, καρπώνονται το χαρμόσυνο της «νίκης»/επιτυχημένης πολιτικής την καρπώνεται όχι ο ατομικός δρώντας αλλά… Η εκάστοτε κυβέρνηση και εκτελεστική τάξη.
Η συγκεκριμένη συζήτηση διαμορφώνεται σε πλαίσιο αντιπαράθεσης ήδη από την Αρχαία Αθηναϊκή Δημοκρατία του 4ου αι. π.Χ. Δεν είναι τυχαίο πως η ερμηνεία του πολιτικού φαινομένου, δηλαδή του τρόπου εξήγησης, αιτιολόγησης και κατανόησης του τρόπου μέσω του οποίου οι άνθρωποι συγκρότησαν κοινωνίες και εν συνεχεία τις διοικούν, ανέκαθεν εμπεριείχε αυτή την αντιπαράθεση. Ενδεικτικά, ας θυμηθούμε την κυνική και με σημερινά κριτήρια αμοραλιστική στάση των σοφιστών επί του θέματος, που υποστήριζαν πως το ατομικό και εγωιστικό συμφέρον πρέπει να προτάσσεται σε κάθε περίπτωση, ακόμα και αν κρίνεται ως πράξη ανήθικη ή επιζήμια για άλλους. Αντίθετα, τόσο ο Σωκράτης όσο και Πλάτωνας αντιτάχθηκαν σε αυτή την αντίληψη και εισήγαγαν διάφορα κριτήρια ηθικής νομιμοποίησης των πράξεων ώστε να αποφεύγεται το εγωιστικό αδικείν που ζημιώνει την ορθώς λειτουργούσα κοινωνία, τους νόμους αλλά και την ίδια την ψυχική και πνευματική υπόσταση του ατόμου.
Λίγο αργότερα, ο Αριστοτέλης στα «Πολιτικά» θα κατηγοριοποιήσει τα πολιτεύματα της εποχής σε ορθά και παρεκβάσεις αυτών (εκφυλισμένα) με κριτήριο το ίδιον (ατομικό) και το κοινό συμφέρον. Άλλωστε, ολόκληρο το πολιτικό έργο του Αριστοτέλη, βασίζεται σε μια συλλογική θεώρηση του πολιτικού φαινομένου, που προτάσσει την πόλη ως φύσει πρότερον από τον οικό ή τον άνθρωπο, προτάσσει δηλαδή το όλον έναντι του μέρους, δίνοντας αξία στην διαβούλευση και την καθολική πολιτική συμμετοχή. Αντίστοιχα, ο ίδιος αναφέρει πως κανένας νόμος δεν έχει νομιμοποίηση ή αξία αν είναι εγωιστικός, αν δεν αποσκοπεί στο κοινό συμφέρον.
Αντίστοιχα, οι Επικούρειοι θα μιλήσουν αργότερα για μια συνεργατική κοινωνία, ενώ τόσο από την αρχαία πολιτική σκέψη όσο και από τους μετέπειτα Διαφωτιστές θα γίνει αναφορά στην εξισωτική αντίληψη του νόμου, του πολιτειακού καθεστώτος και της κατοχύρωσης της ασφαλούς συνύπαρξης, μέσα από ένα κοινωνικό συμβόλαιο με καθολική ισχύ για όλους. Βλέπουμε λοιπόν πως το αιώνιο debate ανάμεσα σε ίδιον ή κοινό συμφέρον, σε ατομική ή ενιαία ευθύνη, σε μερική ή καθολική ισχύ, δεν έχει σταματήσει να αναπτύσσεται εδώ και τουλάχιστον 2500 χρόνια.
Μέσα από αυτές τις οπτικές κατανοούμε πως το πολιτικό διέπει τόσο τις ατομικές όσο και τις συλλογικές ανάγκες και επιδιώξεις, αφού οι δεύτερες αποτελούν το άθροισμα των πρώτων. Το ερώτημα, ωστόσο, είναι το προς ποια κατεύθυνση επιλέγουμε να ρίξουμε το πολιτικό και κυβερνητικό βάρος: πρωτίστως στην ιδιωτική/ατομική/μερική ή στην συλλογική/πολιτειακή/κοινωνική σφαίρα; Με λίγα λόγια, προφανώς ο μέσος πολίτης, δια της συμπεριφοράς του, φέρει κάποια ευθύνη (πχ για το εάν μολύνει το περιβάλλον ή αν διαθέτει όντως αλυσίδες σε περίπτωση χιονόπτωσης). Ωστόσο, το κύριο βάρος ευθυνών είναι του πολίτη (μέρους) ή της πολιτείας (όλου), η οποία και έχει συνταγματική υποχρέωση να προστατεύει και να εξυπηρετεί/διευκολύνει τους καταστατικούς πολίτες της;
Λεχθέντων τούτων, αν ανατρέξουμε στα σύγχρονα παραδείγματα της ελληνικής και ξένης πραγματικότητας, θα διαπιστώσουμε ευθύς πως έχει συντελεσθεί καθαρή μετατόπιση, επικοινωνιακή και πολιτική, της ευθύνης διαχείρισης περιστατικών και κρίσεων προς τον ατομικό δρώντα και όχι τον κρατικό.
Πρόκειται για μια διαστρέβλωση του πολιτικού φαινομένου που λειτουργεί ως αποδιοπομπαίος τράγος των πραγματικών ευθυνών, που ήδη από τα χρόνια του Χομπς γνωρίζουμε πως ταυτίζονται με το κράτος, την πολιτεία, τους κυβερνητικούς θεσμούς μιας χώρας. Αφού, όμως, το πολιτικό εδράζεται στο κοινό και δημόσιο συμφέρον, πως αιτιολογείται μια θεώρηση που αναγάγει συνεχώς τις ευθύνες στις επιμέρους ατομικές συμπεριφορές/δράσεις και κατ΄ επέκταση στο ίδιον και εγωιστικό συμφέρον;
Η μόνη λογική εξήγηση είναι πως όταν ο κόμπος φτάνει στο χτένι, όταν χρειάζεται ανάληψη ευθυνών – δια της παραιτήσεως και όχι μέσω μιας υποκριτικής συγγνώμης – κατόπιν μεγάλων καταστροφών, οι κυβερνώντες επιλέγουν την «εύκολη λύση» της αναγωγής στο άτομο, και όχι στις ευθύνες και τις υποχρεώσεις της πολιτείας – κράτους, που ταυτίζονται με την προστασία του ίδιου του δημόσιου συμφέροντος. Μάλιστα, αρκετά παραδείγματα από την σχετικά πρόσφατη ιστορία επαληθεύουν αυτό τον συλλογισμό:
Πανδημία
▪️ Στην πανδημία, όταν το πρώτο κύμα στέφθηκε με υγειονομική επιτυχία, τον «θρίαμβο» καρπώθηκε η κυβέρνηση. Στα επόμενα κύματα, φτάνοντας μέχρι τους 200 θανάτους/μέρα και 40% αυξημένη πιθανότητα θανάτου για όσους χρειάζονται διασωλήνωση στην επαρχία, η ευθύνη μεταλλάχθηκε σε ατομική, άνευ σοβαρής συζήτησης για μόνιμα μέτρα ενδυνάμωσης του ΕΣΥ.
Κλιματική Κρίση
▪️ Παρόμοιες πρακτικές αναμένονται και στην δράση για την κλιματική κρίση, όπου ήδη γίνεται λόγος για «ατομικό αποτύπωμα άνθρακα», αντί καθολικής ανάγκης μετασχηματισμού του παραγωγικού – εταιρικού – βιομηχανικού μοντέλου, το οποίο και κατέχει την μερίδα του λέοντος ως προς τις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου και την περιβαλλοντική (ιδίως μικροπλαστική) μόλυνση.
Οικονομικές Κρίσεις
▪️ Την πρακτική αυτή την εμπεδώσαμε εξάλλου και στην χρηματοπιστωτική και μετέπειτα δημοσιονομική κρίση: Τι και αν οι τράπεζες, μετά των κομματικών πελατεικών (παρα)μηχανισμών, είχαν τεράστιες ευθύνες λόγω μοχλεύσεων, αυξημένου πιστωτικού κινδύνου και μη βιώσιμων δανεισμών; Η συνταγή παρέμεινε η ίδια: διάσωση/ανακεφαλαιοποιήσεις από τα δημόσια ταμεία (bail out με τους φόρους των πολιτών) και μετακύλιση των υποχρεώσεων στους μικρομεσαίους και την ευρύτερη μεσαία τάξη μέσω λιτότητας (μείωση δημοσίων δαπανών, αντιπαραγωγική αύξηση φόρων).
Συμπερασματικά, συγκεκριμένοι κύκλοι προσπαθούν να διαστρεβλώσουν εδώ και κάποιες δεκαετίες την ερμηνεία του πολιτικού φαινομένου, θεμελιώνοντάς το σε μια αμιγώς ατομοκεντρική αντίληψη που προτάσσει ως κύριο υπεύθυνο το άτομο, το «ίδιον ευθύνης και συμφέροντος». Απαλείφεται έτσι η κρατική και συνταγματική υποχρέωση/ευθύνη που προκύπτει από την φύσει και κοινωνικοκεντρική ερμηνεία του πολιτικού, όπως το δημόσιο και κοινό συμφέρον επιτάσσει. Αυτό το φιλοσοφικό «εκκρεμές» των ημέρων μας που αποτυπώνεται και στη σύγχρονη ρητορική «πάλη»: Τελικά «μαζί τα φάγαμε» ή «ορισμένοι τα έφαγαν»; Η υγειονομική προστασία είναι μονάχα ατομική ή και πολιτειακή ευθύνη; Η αποτυχημένη διαχείριση κρίσεων πολιτικής προστασίας πιστώνεται σε ιδιωτικές διαχειριστικές εταιρείες ή και στον κρατικό μηχανισμό; Η οικονομική αστάθεια ή η υπερθέρμανση του πλανήτη, οφείλονται σε όλους μας ή σε ορισμένα συμφέροντα; Πρέπει να «απελευθερώνουμε» όσο – όσο τις εθνικές πλουτοπαραγωγικές πηγές ή να επενδύουμε σε αυτές;
Η απάντηση ανήκει στον αναγνώστη…
