Της εξωτερικής συνεργάτιδας, Μάρας Τζαρτζά,
Τις τελευταίες δεκαετίες, δεδομένης και της ραγδαίας παγκόσμιας τεχνολογικής ανάπτυξης, συζητάται όλο και περισσότερο η ιδέα μιας μελλοντικής αντικατάστασης των φυσικών προσώπων – δικαστικών λειτουργών με ρομπότ, δηλαδή με μηχανές που διαθέτουν τεχνητή νοημοσύνη. Ήδη, σε αρκετές χώρες του εξωτερικού τα ρομπότ χρησιμοποιούνται σε διάφορες δραστηριότητες της καθημερινότητας, παρέχοντας σημαντικές διευκολύνσεις στους ανθρώπους, επικρατεί, ωστόσο, έντονη διχογνωμία σχετικά με το ζήτημα της ένταξής τους και στον ύψιστης σημασίας τομέα απονομής της δικαιοσύνης.
Έχει διατυπωθεί η άποψη ότι με την εισαγωγή των συστημάτων Α.Ι (Artificial Intelligence), η απονομή της δικαιοσύνης μπορεί να καταστεί προσβάσιμη σε περισσότερα άτομα, ακόμη και σε όσους δε διαθέτουν την οικονομική δυνατότητα ή τις κατάλληλες συστάσεις να προσλάβουν κάποιο δικηγόρο για την ενδεχόμενη υπεράσπισή τους ενώπιον των Δικαστηρίων. Στο Ανώτατο Δικαστήριο του Λος Άντζελες, για παράδειγμα, υπάρχει η Gina, ένας online assistant, που βάσει ειδικού προγραμματισμού βοηθάει τους πολίτες να τακτοποιήσουν τις κλήσεις που δέχονται από την Τροχαία (βλ. και αμερικανικό περιοδικό “Forbes”).
Ακόμη, υποστηρίζεται ότι μέσω ενός τέτοιου συστήματος Α.Ι μπορεί να διασφαλιστεί μια πιο αμερόληπτη δικανική κρίση, καθώς τα ρομπότ, σε αντίθεση με τους ανθρώπους, δε διαθέτουν συναισθήματα, ώστε να επηρεάζονται από αυτά. Θα πρόκειται στην ουσία για ανθρώπινα κατασκευάσματα, ρυθμισμένα να λειτουργούν με βάση συγκεκριμένο αλγόριθμο. Ειδικότερα, με την καταχώριση των δεδομένων μιας υπόθεσης και των σχετικών νομοθετικών διατάξεων στο σύστημα του αλγορίθμου θα διεξάγεται ένα συμπέρασμα, που θα αποτελεί το διατακτικό της δικαστικής αποφάσεως.
Μήπως, όμως, η συναισθηματική νοημοσύνη, στοιχείο που ελλείπει από τις μηχανές Α.Ι, αποτελεί απαραίτητο συστατικό του δικαστικού λειτουργού; Πράγματι, μολονότι δεν αμφισβητείται ως ένα βαθμό η χρησιμότητα της συμβολής των μηχανών, ιδίως λόγω της εξοικονόμησης χρόνου, στο χώρο απονομής δικαιοσύνης εντούτοις, διατυπώνονται σοβαρές επιφυλάξεις σχετικά με την αντικατάσταση του ανθρώπινου στοιχείου. Η δικαστής Wendy Chang του Ανωτάτου Δικαστηρίου του L.A. εξέφρασε ρητά τον προβληματισμό της σχετικά με τα αυτοματοποιημένα συστήματα.
«Αν ένα αυτοματοποιημένο σύστημα βγάζει την απόφασή του με βάση τις πληροφορίες που λαμβάνει, πώς θα το εκπαιδεύσουμε, ώστε να λάβει υπόψη και άλλους παράγοντες; Για μένα κάποια πράγματα είναι πολύ υποκειμενικά, έχουν να κάνουν με τη στιγμή». Για παράδειγμα, η Chang είπε: «Αν ντρέπονται ή φοβούνται, θα αρχίσω να τους κάνω ερωτήσεις και μπορεί να φτάσουμε σε ένα τελείως διαφορετικό αποτέλεσμα».
Η θέση μου στο συγκεκριμένο ζήτημα συμβαδίζει με την ανωτέρω. Ένας δικαστής καλείται να αποφανθεί σχετικά με καθoριστικής σημασίας ζητήματα, που επάγονται συχνά δυσμενείς ή ακόμη και δυσβάσταχτες συνέπειες για τον κατηγορούμενο/εναγόμενο ή όποιον γενικά έχει την ιδιότητα του παθητικού υποκειμένου της δίκης. Τέτοια ζητήματα μπορεί να είναι η επιβολή ή μη στερητικής της ελευθερίας ποινής, όπως φυλάκιση ή κάθειρξη (στα ποινικά αδικήματα) και κατ’ επέκταση η στέρηση της προσωπικής ελευθερίας του ανθρώπου, είτε η επιβολή χρηματικής ποινής (ποινικά αδικήματα ή αστικές παραβάσεις με τη συνεπεία αυτών αξίωση αποζημίωσης), καθώς και η δυνάμενη λόγω αυτής, οικονομική εξόντωση του ζημιώσαντος σε κάποιες περιπτώσεις. Κατά την κοινή λογική προκύπτει ότι είναι παράδοξο τέτοιου είδους ζητήματα, ικανά να οδηγήσουν ακόμη και σε κοινωνικό στιγματισμό και απομόνωση των εμπλεκόμενων προσώπων, να επαφίονται στην κρίση των ρομπότ. Η λήψη μιας δικαστικής απόφασης αποτελεί μια σύνθετη ενέργεια, για την ευόδωση της οποίας, πέρα από τις νομικές διατάξεις και ό,τι αφορά σε αυτές, απαιτείται να λαμβάνοται υπόψη από το δικαστή και άλλοι παράγοντες, όπως οι συνθήκες τέλεσης ενός εγκλήματος, η ψυχολογία του υπαιτίου προσώπου, η συμπεριφορά του σε διαφορετικά κρίσιμα χρονικά σημεία πριν και μετά την τέλεση της άδικης πράξης, ακόμη και οι χειρονομίες και οι εκφράσεις του προσώπου του ή ο τόνος της φωνής του τη στιγμή που καλείται για μαρτυρική κατάθεση ή απολογία ενώπιον του δικαστή. Αυτοί οι ενδεικτικά, ασφαλώς, απαριθμούμενοι παράγοντες, διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της δικανικής κρίσης και γι’ αυτό πρέπει να συνεκτιμώνται απαραιτήτως,. Υπαγορεύονται από τη συναισθηματική νοημοσύνη, στοιχείο που ενυπάρχει μόνον στους ανθρώπους. Γεννώνται λοιπόν εύλογα τα ερωτήματα, τι σημαίνει συναισθηματική νοημοσύνη και γιατί αποτελεί σημαντικό, αν όχι αναγκαίο στοιχείο της προσωπικότητας ενός δικαστικού λειτουργού;
Ως αφετηρία μπορούμε να αξιοποιήσουμε τον ορισμό που επινοήθηκε από το συγγραφέα και επιστημονικό δημοσιογράφο, D.Goleman, κατά τον οποίο «η συναισθηματική νοημοσύνη αποτελεί ένα μέτρο ευφυΐας (EQ) ή ικανότητας να χρησιμοποιεί και να διαχειρίζεται κάποιος τις γνώσεις και τα συναισθήματά του στην καθημερινή του ζωή». Περιλαμβάνει επιμέρους εκφάνσεις, όπως η ενσυναίσθηση, η διαίσθηση, η προσαρμοστικότητα και ο έλεγχος καταστάσεων που προκαλούν άγχος, στοιχεία που εξ ορισμού καθίσταται αντιληπτό ότι είναι αναγκαία για κάθε επιστήμονα και ιδίως λειτουργό της δικαιοσύνης. Επίσης, ο ψυχολόγος – ερευνητής, Mayer, επισημαίνει σε άρθρο του ότι «η συναισθηματική νοημοσύνη είναι η ικανότητα αντίληψης του συναισθήματος, ερμηνείας του μέσω της σκέψης και διαχείρισής του». Από αυτούς τους ορισμούς προκύπτει ότι η σημασία της συναισθηματικής ευφυΐας έγκειται ακριβώς στην ικανότητα διαχείρισης καταστάσεων, συναισθημάτων, στη λήψη υπόψη εξωτερικών παραγόντων, συνιστάμενων σε ερεθίσματα και κοινωνικές παραστάσεις, βάσει των οποίων ο άνθρωπος απέκτησε εμπειρίες κατά τη διάρκεια της ζωής του. Αυτές ενδεχομένως θα τον βοηθήσουν να κρίνει ανάλογες περιπτώσεις στο μέλλον.
Συνεπώς, οι επιφυλάξεις μου ως προς την ένταξη των εν λόγω κατασκευασμάτων στον τομέα απονομής της δικαιοσύνης αφορούν αποκλειστικά στην ανάληψη από αυτά καθηκόντων δικαστή. Απεναντίας, δεν αμφισβητώ εν γένει τη σπουδαιότητα μιας τέτοιας προοπτικής ένταξης, εφόσον βέβαια υπάρξει ο κατάλληλος προγραμματισμός της λειτουργίας τους και η ορθή τοποθέτησή τους στις αντίστοιχες υπηρεσίες.
