Οι αιτίες και οι λόγοι που ο πλανήτης μας καταλείφθηκε από το φάντασμα του πολέμου το καλοκαίρι του 1914 είναι λίγο πολύ γνωστοί. Ο ευρωπαϊκός εθνικιστικός πυρετός, ο ναυτικός ανταγωνισμός Γερμανίας και Ηνωμένου Βασιλείου, ο γερμανικός μιλιταρισμός, ο γαλλικός ρεβανσισμός, το πλέγμα συμμαχιών στην Ευρώπη και η κατάληψη της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης από τις αυστροουγγρικές δυνάμεις γέμισαν σιγά σιγά το καλάθι πυρίτιδας που θα οδηγούσε στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο.
Έλειπε μόνο το σπίρτο που θα άναβε την φλόγα στο καλάθι και αυτό ήρθε στις 28 Ιουνίου 1914 στο Σεράγεβο με την δολοφονία του διάδοχου του θρόνου της Αυστροουγγρικής Αυτοκρατορίας αρχιδούκα Franz Ferdinand και της γυναίκας του Sophie μέσα στο αμάξι τους από τον Σερβοβόσνιο εθνικιστή Gavrilo Princip μέρος της μυστικής οργάνωσης Μαύρη Χείρ.
Η Αυστρο-Ουγγαρία είχε καταλάβει την περιοχή της Βοσνίας – Ερζεγοβίνης το 1908 που άνηκε κυριαρχικά στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, έτσι ενα μεγάλο πληθυσμιακό κομμάτι Σλάβων πέρασε στην εξουσία της Βιέννης. Αυτό δημιούργησε έχθρα με την Σερβία μιας και ο στόχος του Βελιγραδίου ήταν η ενοποίηση όλων των νότιων Σλάβων υπο σερβική εξουσία. Σε μια εποχή που ο εθνικισμός άνθιζε σε ολόκληρη την Ευρώπη, η σερβική μυστική οργάνωση Μαύρη Χείρ αποφάσισε να δολοφονήσει τον Franz Ferdinand για να οδηγήσει τα Βαλκάνια σε έναν πόλεμο που η Σερβία θα μπορούσε θεωρητικά να κερδίσει τα εδάφη που ήθελε.
Ο αρχιδούκας Franz Ferdinand και η γυναίκα του Sophie, έξω από το αμάξι τους
Η περίοδος από την δολοφονία του διάδοχου μέχρι την έναρξη του παγκόσμιου πολέμου ονομάζεται Ιουλιανή Κρίση και είναι γεμάτη απο γεγονότα και στιγμές που θα μπορούσαν να αποτρέψουν την επερχόμενη σύγκρουση.
Υπάρχει όμως ένας ακόμη θάνατος, 199 χιλιόμετρα μακριά απο το Σεράγεβο, στο Βελιγράδι, που σίγουρα έκανε πολύ πιο δύσκολη την κατάσταση για όσους προσπάθησαν να σταματήσουν τον πόλεμο…
Αυτός είναι ο θάνατος του Ρώσου πρέσβη, βαρόνου Nikolai Gernikhovich Hartwig μέσα στην αυστροουγγρικής πρεσβεία στις 10 Ιουλίου 1914 υπό περίεργες συνθήκες. Οι δυο πρωταγωνιστές της υπόθεσης είναι ο Nikolai Hartwig και ο Αυστροούγγρος πρέσβης βαρόνος Wladimir Giesl von Gieslingen.
Αρχικά, ας κοιτάξουμε σύντομα το παρελθόν των δυο ανδρών, δυο έμπειρων διπλωματών. Ο Nikolai Hartwig ήταν Ρώσος διπλωμάτης γερμανικής καταγωγής που υπηρέτησε ως πρέσβης της Αυτοκρατορικής Ρωσίας στην Περσία και στην Σερβία, ήταν φανατικός υπέρμαχος του Πανσλαβισμού και είχε σημαντικό λόγο στην καθοδήγηση της εξωτερικής πολιτικής της Σερβίας. Ήταν γνωστό πως πολλές φορές ο Hartwig δρούσε χωρίς την συγκατάθεση του υπουργού εξωτερικών της Ρωσίας Sergey Sazonov και αυτό δημιουργούσε προβλήματα στην Αγία Πετρούπουλη, όμως η πεποίθηση του πως η Ρωσίας όφειλε να ακολουθήσει πιο δυναμική εξωτερική πολιτική πάνω στον Πανσλαβισμό έβρισκε αρκετούς συμμάχους ιδιαίτερα ανάμεσα στην στρατιωτική ηγεσία του τσαρικού στρατού. Ο Hartwig είχε σχηματίσει εξαιρετικές σχέσεις με τον πρωθυπουργό της Σερβίας Nikola Pašić και γενικά η σερβική κοινή γνώμη τον θεωρούσε υπέρμαχο των σερβικών διεκδικήσεων, από την άλλη πλευρά είχε κατηγορηθεί πως πολλές φορές μεγάλωνε τις ρωσικές υποσχέσεις προς τους Σέρβους χωρίς να έχει πάρει γραμμή από το ρωσικό υπουργείο εξωτερικών. Ο ρόλος του, στον σχηματισμό της βαλκανικής συμμαχίας πριν τον Ά Βαλκανικό Πόλεμο ήταν σημαντικός και προσπάθησε να δημιουργήσει εμπόδια στην περαιτέρω αυστροουγγρική επέκταση στα Βαλκάνια, γνώριζε πάντως πως η Ρωσία δεν ήταν έτοιμη για πόλεμο.
Φωτογραφία εποχής του Nikolai Hartwig
Ο Giesl von Gieslingen ήταν Αυστροούγγρος στρατηγός και διπλωμάτης. Υπηρέτησε ως στρατιωτικός ακόλουθος της αυστροουγγρική πρεσβείας στην Κωνσταντινούπολη και αργότερα στην Κρήτη, στην Αθήνα και στην Σόφια. Στις 13 Νοεμβρίου 1913 τοποθετήθηκε ως πρέσβης στο Βελιγράδι λόγω της εμπειρίας του, ο Giesl πίστευε πως η Σερβία και η Ρωσία συνωμοτούσαν κατά της Βιέννης και ήταν ανάμεσα στους κύκλους που υποστήριζαν μια πιο αποτρεπτική προσέγγιση στις σερβικές απειλές και διεκδικήσεις στην βαλκανική χερσόνησο, θεωρούσε πως η Σερβία απλά περίμενε την διάλυση της αυτοκρατορίας για να αρπάξει όσα περισσότερα εδάφη μπορούσε και ήταν βέβαιος πως η σερβική κυβέρνηση είχε σχέσεις με τους δολοφόνους του διάδοχου Franz Ferdinand, όμως ήξερε πως ένας πόλεμος θα έβγαζε στην επιφάνεια τα βαθιά εθνολογικά προβλήματα της αυστροουγγρικής κοινωνίας.
Εικόνα εποχής του Giesl von Gieslingen
Μετά τα γεγονότα στο Σεράγεβο, οι Αυστροούγγροι ανέκριναν τους συλληφθέντες της επιτυχημένης απόπειρας και αποφάσισαν να αναλάβουν δράση. Η κηδεία του αρχιδούκα Franz Ferdinand και της Sophie έγινε στις 3 Ιουλίου στην Βιέννη, ταυτόχρονα η στρατιωτική ηγεσία της αυτοκρατορίας με πρωτοστάτη τον Franz Conrad von Hötzendorf ζητούσαν την παραδειγματική τιμωρία της Σερβίας. Για να βρουν και εξωτερική υποστήριξη οι Αυστροούγγροι στράφηκαν στον πιο σημαντικό τους σύμμαχο, την Γερμανία, που τους διαβεβαίωσε πως θα στηρίξει κάθε επιλογή τους. Εδώ μπαίνουν στην ιστορία οι δυο διπλωμάτες στο Βελιγράδι.
Ο Giesl βρισκόταν σε διακοπές στο Βίσυ της Γαλλίας όταν έγινε η δολοφονία, μόλις έμαθε τα νέα γύρισε ταχύτατα στην Βιέννη για να συμβουλευτεί πάνω στην πολιτική που θα ακολουθήσει η χώρα του ώστε να είναι προετοιμασμένος, με όλα αυτά καθυστέρησε να επιστρέψει στο Βελιγράδι. Στις 10 Ιουλίου τελικά φτάνει στην πρεσβεία και ξεκινάει κατευθείαν δουλειά, δυο πράγματα που τον ενόχλησαν ήταν οι φήμες πως ο Hartwig είχε διοργανώσει πάρτι την ημέρα της δολοφονίας και επίσης πως η ρωσική πρεσβεία δεν είχε αφήσει την σημαία να κυματίζει μεσίστια την ημέρα της κηδείας. Ξαφνικά το απόγευμα χτυπάει το τηλέφωνο και στην άλλη γραμμή είναι ο Hartwig, λέει στον Giesl πως θέλει να αποδώσει επίσημα τα συλλυπητήρια για την δολοφονία του διαδόχου, ο Giesl δέχεται την πρόταση και σύντομα ο Hartwig περνάει την πόρτα της αυστροουγγρικής πρεσβείας στην οδό Studenička. Οι δυο άντρες γνωρίζονταν καλά και είχαν φιλικές σχέσεις. Όσα ξέρουμε από αυτά που ακολούθησαν είναι στο μεγαλύτερο μέρος από τα απομνημονεύματα του Giesl von Gieslingen.
Κατευθείαν ο Hartwig αρνήθηκε κατηγορηματικά την οποιαδήποτε διοργάνωση πάρτι την ημέρα της δολοφονίας και πως οι σημαία κυμάτιζε μεσίστια κανονικά όπως απαιτεί το πρωτόκολλο την ημέρα της κηδείας. Ο Giesl διπλωματικά αποδέχτηκε τις διαβεβαιώσεις, έτσι και αλλιώς είχαν πιο σημαντικά πράγματα να συζητήσουν, ο πόλεμος φαινόταν στον ορίζοντα και έπρεπε να δώσουν κάποια λύση. Γράφει:
«Καθώς ο Hartwig γινόταν όλο και πιο ταραγμένος, προσπάθησα να τον ηρεμήσω, λέγοντας ότι οι διαβεβαιώσεις του θα ήταν ευπρόσδεκτες στη Βιέννη με μεγάλη χαρά. Αυτό ήταν το τέλος της επίσημης συνομιλίας μας και καθίσαμε σε έναν δερμάτινο καναπέ. Εν τω μεταξύ, ο Hartwig ηρέμησε. Αναρωτήθηκα αν έπρεπε να του δώσω λίγο τσάι ή κάτι άλλο ή μήπως θα ήθελε να καπνίσει ένα τσιγάρο. Απορρίπτοντας τα πάντα, άναψε ένα τσιγάρο, στην πορεία ζήτησε συγγνώμη για την συμπεριφορά του. Ο Hartwig είπε ότι τον τελευταίο καιρό δεν ένιωθε εντελώς υγιής… Εκείνη τη στιγμή, ο Hartwig άρπαξε την καρδιά του με το δεξί του χέρι, φωνάζοντας «Αχ!», και χαμήλωσε το κεφάλι.»
Εκείνη την στιγμή ο Nikolai Hartwig σωριάστηκε στο πάτωμα. Ο Giesl ξεπερνώντας το αρχικό σοκ στέλνει μια άμαξα να φέρει γρήγορα στην πρεσβεία την κόρη του Hartwig, Ludmilla, μαζί με τον γραμματέα Stradman της ρωσικής πρεσβείας. Ο δημοτικός ιατρός Slobodan Rybnikar που έμενε δίπλα στην πρεσβεία μαζί με άλλους ιατρούς συνδράμουν αλλά δεν μπορούν να επαναφέρουν τον Ρώσο διπλωμάτη. Όταν η Ludmilla φτάνει στην αυστροουγγρική πρεσβεία, βλέποντας τον πατέρα της στο πάτωμα υποψιάζεται πως κάτι άλλο έχει συμβεί και βάζει τις φωνές. Ένας Σέρβος αστυνομικός ακούγοντας την φασαρία πλησιάζει πιο κοντά αλλά το προσωπικό της πρεσβείας δεν τον αφήνει να μπει μέσα χρησιμοποιώντας τα εξωεδαφικά δικαιώματα σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο και τον διώχνουν, αυτό μεγάλωσε τις υποψίες πως κάτι ήθελαν να κρύψουν. Εμφανώς ταραγμένος, ο Giesl εξήγησε στην Ludmilla ότι ο Hartwig είχε ανάψει τσιγάρο πριν το καρδιακό επεισόδιο. Κατά τη διάρκεια της συνομιλίας, παρέδωσε στη γραμματέα του την ταμπακιέρα του Ρώσου πρέσβη, ο γραμματέας της ρωσικής πρεσβείας Stradman, είδε την κίνηση αλλά μόνο αργότερα θα δώσει σημασία σε αυτή τη χειρονομία που θα δημιουργήσει και άλλες υποψίες.
O Hartwig σε εκδήλωση μαζί με στρατιωτικούς
Στις 12 Ιουλίου ο Giesl μαθαίνει μέσο του Ιταλού πρέσβη πως ο Hartwig του είχε πει ψέματα, και το πάρτι είχε γίνει και η σημαία είχε παραμείνει ψηλά. Ο Hartwig είχε εκμεταλλευτεί την απουσία του Giesl και δεν είχε πράξει τίποτα. Από το Βερολίνο έρχονται πληροφορίες πως ο Κάιζερ και η γερμανική ηγεσία ζητάνε γρήγορη δράση κατά των Σέρβων, πιστεύουν πως η Ρωσία δεν θα κινητοποιηθεί και υποβαθμίζουν την ιδέα μιας βρετανικής εμπλοκής στα Βαλκάνια. Την ίδια ημέρα οι σερβικές εφημερίδες είναι γεμάτες από διάφορες θεωρίες πάνω στις συνθήκες θανάτου του Ρώσου πρέσβη, οι περισσότερες κατηγορούν τους Αυστροούγγρους πως δολοφόνησαν τον Hartwig με δηλητήριο ή με ηλεκτρική καρέκλα.
Χάρτης της Ευρωπαϊκής Ηπείρου με τις ημερομηνίες (κατά χώρα) ένταξης στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο και με αναφορά στο εκάστοτε στρατόπεδο
Ο Hartwig θάφτηκε στο Βελιγράδι μετά από πρόταση της σερβικής κυβέρνησης, πολλές σημαντικές προσωπικότητες μαζί με τον διάδοχο Alexander I, τους πρίγκιπες George και Paul και τον πρωθυπουργό Nikola Pašić παρευρέθηκαν στην κηδεία του. Στις 23 Ιουλίου ώρα 06:00 pm, ο Giesl παραδίδει στις σερβικές αρχές το τελεσίγραφο με τις απαιτήσεις της Βιέννης το οποίο λήγει σε 48 ώρες. Στις 25 Ιουλίου ώρα 05:55 pm, ο Nikola Pašić μπαίνει στη πρεσβεία και επιστρέφει το τελεσίγραφο στο Giesl λέγοντας πως περιορίζει την σερβική κυριαρχία άρα δεν μπορεί να γίνει αποδεχτό. Ο Giesl απάντησε πως τότε οι διπλωματικές σχέσεις μεταξύ Σερβίας και Αυστρο-Ουγγαρίας διακόπτονται, στην συνέχεια με γρήγορες μεθοδικές κινήσεις το προσωπικό της πρεσβείας έκαψε όλα τα διπλωματικά αρχεία και στις 06:30 pm όλα τα μέλη της διπλωματικής αποστολής παίρνουν το τραίνο για Βιέννη, αφού πέρασαν τα σύνορα ο Giesl ενημερώνει την Βιέννη για τα γεγονότα.
Στις 28 Ιουλίου ακριβώς ένα μήνα από την δολοφονίας στο Σεράγεβο, η Αυστροουγγρική Αυτοκρατορία κήρυξε τον πόλεμο στην Σερβία ξεκινώντας το Ά Παγκόσμιο Πόλεμο, την μεγαλύτερη σύγκρουση στην ανθρώπινη ιστορία μέχρι τότε.
Ακολουθεί το μοιραίο τελεσίγραφο της Αυστροουγγαρίας που ήταν και το πρώτο επίσημο έγγραφο κήρυξης πολέμου:
